Майструем Беларускую: Дзеепрыслоўныя Звароты Проста І Ясна

Dec 8, 2025 by Admin 59 views

Эй, прывітанне, хлопцы і дзяўчаты! Сёння мы з вамі акунемся ў цікавы свет беларускай мовы, а дакладней, разбярэм адну з яе найбольш вытанчаных і, шчыра кажучы, часам крыху падступных граматычных канструкцый — дзеепрыслоўныя звароты. Калі вы калі-небудзь чулі пра іх і думалі: "Гэта нейкая складаная штука для філолагаў!", то вы трапілі па адрасе. Мы пакажам, што гэта не проста набор правіл, а магутны інструмент, які робіць вашу мову больш прыгожай, выразнай і дынамічнай. Забудзьцеся пра нудныя падручнікі – сёння мы будзем разбірацца з дзеепрыслоўнымі зваротамі як са старымі сябрамі, зразумела і па-людску. Гатовыя падняць узровень сваёй беларускай? Тады паехалі! Мы будзем гаварыць пра тое, як правільна выкарыстоўваць дзеепрыслоўныя звароты, як іх знаходзіць у тэксце і чаму яны так важныя для тых, хто хоча гаварыць і пісаць на беларускай мове як сапраўдны майстар. Гэта не проста граматыка, гэта мастацтва будавання сказаў, якое дадае элегантнасці і глыбіні вашаму выказванню. Мы разгледзім усе нюансы, каб вы маглі свабодна арыентавацца ў гэтай тэме і пазбягаць тыповых памылак.

Што такое дзеепрыслоўныя звароты і навошта яны нам?

Дзеепрыслоўныя звароты – гэта, па сутнасці, такія магічныя дапаўненні да дзеяслова, якія паказваюць дадатковае дзеянне, якое адбываецца адначасова з асноўным дзеяннем або прадварэнне яго. Уявіце сабе, што асноўнае дзеянне – гэта галоўны акцёр на сцэне, а дзеепрыслоўны зварот – гэта яго верны памочнік, які расказвае, як, чаму, ці пры якіх абставінах галоўны акцёр нешта робіць. Гэта такая фішка, якая дазваляе злучыць два дзеянні ў адным сказе, робячы яго значна больш лаканічным і прыгожым. Замест таго, каб казаць: "Ён ішоў і спяваў", мы можам сказаць: "Ён ішоў, спяваючы". Бачыце розніцу? Другі варыянт гучыць значна элегантней і па-беларуску. Або, напрыклад, "Я прачытаў кнігу, а потым заснуў" можна замяніць на "Прачытаўшы кнігу, я заснуў". Тут дзеепрыслоўны зварот "Прачытаўшы кнігу" паказвае паслядоўнасць дзеянняў.

Галоўная функцыя дзеепрыслоўных зваротаў у беларускай мове – гэта эканомія слоў і стварэнне больш выразнай і дынамічнай мовы. Яны дапамагаюць пазбегнуць паўтораў і зрабіць тэкст больш плыўным. Уявіце сабе, калі б мы кожны раз пачыналі новы сказ для кожнага дзеяння – гэта было б проста жудасна нудна і доўга. Дзеепрыслоўны зварот – гэта як швейцарскі нож для вашага сказу: ён робіць некалькі функцый адначасова. Ён адказвае на пытанні як?, калі?, чаму?, пры якой умове?, нягледзячы на што? – дадаючы ўдакладняльную інфармацыю да дзеяслова-выказніка. Гэта дазваляе нам не толькі эканоміць час, але і звязваць думкі ў адзін гарманічны паток.

Для поўнага разумення, важна ведаць, што дзеепрыслоўны зварот – гэта не проста адно дзеепрыслоўе. Гэта само дзеепрыслоўе (прыклад: спяваючы, прачытаўшы, ведаючы) разам са сваімі залежнымі словамі. Вось тут і пачынаецца самае цікавае, хлопцы і дзяўчаты! Гэтыя залежныя словы могуць быць прыметнікамі, назоўнікамі, прыслоўямі – карацей, усё, што дапамагае ўдакладніць значэнне дзеепрыслоўя. Напрыклад, у фразе "хутка бегучы па сцежцы", "хутка" і "па сцежцы" – гэта залежныя словы, якія ўдакладняюць, як менавіта адбываецца дзеянне "бегучы". Увесь гэты кавалак, ад дзеепрыслоўя да апошняга залежнага слова, і будзе называцца дзеепрыслоўным зваротам. Гэта цэлы сэнсавы блок, які працуе як адно цэлае ў сказе, дапамагаючы нам маляўніча апісваць сітуацыі, не перагружаючы сказ.

Акрамя таго, выкарыстанне дзеепрыслоўных зваротаў робіць вашу мову больш натуральнай і беларускай, бо гэта адна з тыповых асаблівасцей нашай граматыкі. Калі вы хочаце гучаць як носьбіт мовы, а не як робат, які проста перакладае словы, то авалоданне дзеепрыслоўнымі зваротамі – гэта ваш маст-хэў. Яны дадаюць сакавітасці і жывасці сказам, дазваляючы вам выражаць складаныя думкі ў кампактнай і зразумелай форме. Без іх беларуская мова гучала б суха і нецікава. Мы ж хочам, каб наша мова была маляўнічай і выразнай, праўда? Таму, разбіраемся далей!

Як іх распазнаць: Асноўныя прыкметы і правілы пунктуацыі

Каб эфектыўна выкарыстоўваць дзеепрыслоўныя звароты ў беларускай мове, перш за ўсё, трэба навучыцца іх распазнаваць. Гэта не так складана, як здаецца на першы погляд, калі ведаць некалькі ключавых прыкмет. Па-першае, дзеепрыслоўны зварот заўсёды ўтвараецца ад дзеяслова і паказвае дадатковае дзеянне, якое выконвае той жа суб'ект, што і асноўнае дзеянне. Гэта вельмі важнае правіла: дзеянні галоўнага дзеяслова і дзеепрыслоўя павінны адносіцца да аднаго і таго ж выканаўцы. Напрыклад, нельга сказаць: "Ідучы па лесе, мне стала холадна", бо "мне стала холадна" – гэта стан, а не дзеянне, якое выконвае "я". Правільна будзе: "Ідучы па лесе, я адчуў холад".

Па-другое, самі дзеепрыслоўі, якія ўтвараюць зварот, маюць характэрныя суфіксы. У беларускай мове ёсць два асноўныя тыпы дзеепрыслоўяў:

Недасканалага віду (адначасовыя дзеянні): утвараюцца ад дзеясловаў недасканалага віду пры дапамозе суфіксаў -учы / -ючы (для дзеясловаў першага спражэння) або -ачы / -ячы (для дзеясловаў другога спражэння). Напрыклад: спяваць -> спяваючы, несці -> нясучы, сядзець -> седзячы, ляцець -> ляцячы. Яны адказваюць на пытанне што робячы?
Дасканалага віду (папярэднія дзеянні): утвараюцца ад дзеясловаў дасканалага віду пры дапамозе суфіксаў -ўшы / -шы (для дзеясловаў на галосны) або -шы (для дзеясловаў на зычны). Напрыклад: прачытаць -> прачытаўшы, прынесці -> прынёсшы, сказаць -> сказаўшы. Яны адказваюць на пытанне што зрабіўшы?

Пунктуацыя – гэта яшчэ адзін ключ да разумення дзеепрыслоўных зваротаў. Звычайна, дзеепрыслоўны зварот у сказе выдзяляецца коскамі з абодвух бакоў, незалежна ад яго месца ў сказе (пачатак, сярэдзіна, канец). Гэта вельмі важнае правіла, каб ваш тэкст быў не толькі граматычна правільным, але і лёгкім для чытання. Калі дзеепрыслоўны зварот стаіць у канцы сказа і за ім ідзе іншы знак прыпынку (напрыклад, кропка, клічнік), то коска ставіцца перад ім, а другі знак – пасля. Калі ён стаіць у пачатку сказа, то коска ставіцца пасля яго. А калі ў сярэдзіне – то з двух бакоў.

Вось некалькі цікавых выключэнняў і нюансаў, якія варта запомніць:

Калі дзеепрыслоўны зварот цесна звязаны па сэнсе з выказнікам і выступае ў якасці акалічнасці спосабу дзеяння, ён можа не выдзяляцца коскамі. Але гэта даволі рэдкія выпадкі, і для пачаткоўцаў лепш заўсёды ставіць коскі.
Адзіночнае дзеепрыслоўе, якое выступае ў ролі прыслоўя і не мае залежных слоў, звычайна не выдзяляецца коскамі. Напрыклад: "Ён ішоў спяшаючыся." Тут "спяшаючыся" – гэта проста прыслоўе, якое паказвае спосаб дзеяння. Але калі б было "Ён ішоў, спяшаючыся дадому", то гэта ўжо зварот і коскі патрэбныя.
Калі ў сказе ёсць некалькі аднародных дзеепрыслоўных зваротаў, яны раздзяляюцца коскамі, як і іншыя аднародныя члены сказа.

Разуменне гэтых правіл дапаможа вам не толькі правільна будаваць сказы, але і разумець складаныя тэксты. Гэта не проста зубранне правіл, гэта развіццё моўнага чуцця, якое дазволіць вам інтуітыўна адчуваць, дзе патрэбны коскі, а дзе не. Практыка, хлопцы, толькі практыка! Чытайце, пішыце, і з часам вы будзеце майстрамі ў гэтым пытанні. Запомніце, дзеепрыслоўныя звароты дадаюць плыўнасці і элегантнасці мове, але толькі пры правільным іх выкарыстанні.

Прыклады дзеепрыслоўных зваротаў у беларускай мове: разбіраемся на практыцы

Ну што, хлопцы і дзяўчаты, самы час перайсці ад тэорыі да практыкі! Зараз мы разгледзім сапраўдныя прыклады дзеепрыслоўных зваротаў, каб вы маглі бачыць, як яны працуюць у жывой беларускай мове. І, што вельмі важна, мы звернем увагу на тыя сказы, якія вы самі прывялі, і растлумачым, чаму ў іх няма дзеепрыслоўных зваротаў. Гэта дапаможа вам пазбегнуць тыповых памылак і лепш зразумець сутнасць гэтай граматычнай канструкцыі.

Давайце пачнем з некалькіх класічных прыкладаў дзеепрыслоўных зваротаў:

"Хлопчык ішоў па вуліцы, весела наспяваючы песню."
- Тут дзеепрыслоўны зварот – "весела наспяваючы песню". Ён паказвае дадатковае дзеянне (спявае), якое хлопчык выконвае адначасова з асноўным дзеяннем (ішоў). Зварот выдзяляецца коскамі. Дзеепрыслоўе "наспяваючы" (што робячы?) мае залежныя словы "весела" і "песню".
"Прачытаўшы цікавую кнігу, дзяўчынка задумалася."
- У гэтым сказе дзеепрыслоўны зварот – "Прачытаўшы цікавую кнігу". Ён паказвае дзеянне, якое адбылося перад асноўным дзеяннем (задумалася). Дзеепрыслоўе "прачытаўшы" (што зрабіўшы?) мае залежныя словы "цікавую" і "кнігу". Зварот стаіць у пачатку сказа і выдзяляецца коскай пасля сябе.
"Птушкі ляцелі на поўдзень, збіваючыся ў вялікія кліны."
- Тут "збіваючыся ў вялікія кліны" – дзеепрыслоўны зварот, які апісвае, як птушкі ляцелі. Дзеепрыслоўе "збіваючыся" (што робячы?) мае залежныя словы "у вялікія кліны". Зварот стаіць у канцы сказа, таму коска ставіцца перад ім.

Гэтыя прыклады дэманструюць асноўныя прынцыпы пабудовы і пунктуацыі дзеепрыслоўных зваротаў. Яны заўсёды дапаўняюць дзеяслоў-выказнік і адносяцца да яго ж суб'екта.

А зараз давайце разбярэм вашыя прыклады. Вы спыталі, дзе тут дзеепрыслоўныя звароты, і гэта вельмі добрае пытанне, бо на першы погляд яны могуць здацца падобнымі на тыя канструкцыі, якія мы шукаем. Але давайце паглядзім уважліва.

Ваш першы сказ: "Юзік узяў люстэрка і глядзіцца, зачэсвае валасы, расчэсвае вусы і даўно стрыжаную бараду."
- У гэтым сказе няма дзеепрыслоўных зваротаў. Чаму? Таму што словы "зачэсвае", "расчэсвае" – гэта звычайныя дзеясловы, якія стаяць у форме выказнікаў. Яны аднародныя з "глядзіцца" і "узяў" і проста пералічваюць паслядоўныя дзеянні Юзіка. А "стрыжаную" – гэта дзеепрыметнік, які ўваходзіць у склад словазлучэння "стрыжаную бараду" і апісвае бараду, а не паказвае дадатковае дзеянне. Дзеепрыметнікі і дзеепрыслоўі – гэта розныя часткі мовы, хоць і ўтвараюцца ад дзеяслова. Дзеепрыметнік адказвае на пытанне які?, а дзеепрыслоўе – што робячы?, што зрабіўшы?.
Ваш другі сказ: "Раззлаваны зубр надзвычай хуткі і ярасны, можа накінуцца нават на чалавека."
- І тут таксама няма дзеепрыслоўных зваротаў. Слова "Раззлаваны" – гэта дзеепрыметнік, які адказвае на пытанне "які?" (які зубр? – раззлаваны). Ён апісвае якасць зубра, яго стан, а не дадатковае дзеянне, выкананае ім самім. Калі б было: "Зубр, раззлаваўшыся, накінуўся на чалавека", – вось тады "раззлаваўшыся" было б дзеепрыслоўем. А тут "раззлаваны" – проста азначэнне. А "можа накінуцца" – гэта састаўны дзеяслоўны выказнік.

Бачыце, хлопцы, як важна адрозніваць дзеепрыслоўі ад дзеепрыметнікаў і звычайных дзеясловаў! Гэта ключавы момант для правільнага выкарыстання і разумення дзеепрыслоўных зваротаў. Не хвалюйцеся, калі спачатку гэта здаецца складаным. З практыкай вы будзеце легка вызначаць гэтыя канструкцыі. Галоўнае – памятаць пра характар дзеяння (дадатковае, адносіцца да таго ж суб'екта) і пра спецыфічныя суфіксы дзеепрыслоўяў.

Навошта майстраваць дзеепрыслоўныя звароты? Моц элегантнай мовы

Дык вось, мы разабраліся, што такое дзеепрыслоўныя звароты і як іх знаходзіць. Але, магчыма, вы спытаеце: "Навошта мне гэта ўсё? Ці не прасцей гаварыць простымі сказамі, каб усе зразумелі?" І гэта добрае пытанне! Аднак, сябры, калі вы хочаце, каб ваша беларуская мова гучала не проста правільна, але і прыгожа, выразна, пераканаўча, то дзеепрыслоўныя звароты – гэта ваш сакрэтны інгрэдыент. Гэта як спецыяльная прыправа, якая робіць страву не проста ядомай, а вытанчанай і незабыўнай.

Па-першае, выкарыстанне дзеепрыслоўных зваротаў робіць вашу мову больш кампактнай і лаканічнай. Замест некалькіх кароткіх сказаў, вы можаце злучыць інфармацыю ў адзін, больш поўны і плаўны. Напрыклад, замест: "Хлопчык зайшоў у пакой. Ён усміхнуўся. Ён падышоў да маці." – мы можам сказаць: "Хлопчык, зайшоўшы ў пакой і ўсміхнуўшыся, падышоў да маці." Бачыце, колькі лішніх слоў мы прыбралі? Сказ стаў карацейшым, але пры гэтым захаваў увесь сэнс і нават набыў дадатковую выразнасць. Гэта асабліва карысна ў пісьмовай мове, дзе важна эканоміць прастору і не стамляць чытача залішнімі паўторамі. Кампактнасць – гэта прыкмета добрага стылю.

Па-другое, дзеепрыслоўныя звароты дадаюць вашай мове дынамічнасці і жывасці. Яны ствараюць адчуванне, што падзеі разгортваюцца хутка, бо дадатковыя дзеянні адбываюцца паралельна або адразу за асноўным. Гэта дазваляе чытачу або суразмоўцу лепш уявіць сітуацыю, нібы ён сам назірае за развіццём падзей. Напрыклад, калі вы кажаце: "Настаўнік растлумачыў правіла, малюючы схемы на дошцы", – то вы адразу ўяўляеце працэс. Гэта значна больш вобразна, чым проста: "Настаўнік растлумачыў правіла і маляваў схемы на дошцы." Адчуванне жывой карцінкі – гэта тое, што робіць апісанні цікавымі і захапляльнымі.

Па-трэцяе, валоданне дзеепрыслоўнымі зваротамі – гэта прыкмета высокага ўзроўню валодання мовай. Калі вы ўмела і да месца выкарыстоўваеце гэтыя канструкцыі, гэта паказвае, што вы не проста запамінаеце словы, а глыбока разумееце структуру беларускай мовы. Гэта дадае вам аўтарытэту ў вачах суразмоўцаў або чытачоў. Гэта як валоданне вытанчаным мастацтвам – не кожны можа так рабіць, але тыя, хто могуць, выклікаюць павагу і захапленне. Гэта дазваляе вам свабодна маніпуляваць моўнымі сродкамі, ствараючы дакладныя і пранікнёныя тэксты.

І, нарэшце, дзеепрыслоўныя звароты – гэта проста прыгожа! Яны робяць беларускую мову меладычнай і плаўнай. Яны дазваляюць ствараць складаназалежныя канструкцыі без страты выразнасці, дадаюць рытму і гучання вашай прамове. Калі вы чытаеце творы класікаў беларускай літаратуры, вы абавязкова заўважыце, як майстэрскі яны выкарыстоўвалі дзеепрыслоўныя звароты, каб надаць сваім тэкстам глыбіні і вытанчанасці. Гэта не проста правілы, гэта інструмент для творчасці, які дазваляе вам па-сапраўднаму раскрыць патэнцыял беларускай мовы. Так што, сябры, не лянуйцеся вывучаць і практыкаваць дзеепрыслоўныя звароты – яны зробяць вашу мову моцнай, выразнай і непаўторнай!

Практычныя парады: Як авалодаць дзеепрыслоўнымі зваротамі без стрэсу

Ну вось, хлопцы, мы ўжо ведаем што, як і навошта пра дзеепрыслоўныя звароты. Але як жа авалодаць імі на практыцы, каб не рабіць памылак і выкарыстоўваць іх свабодна? Тут галоўнае – не нервавацца і падысці да справы сістэматычна. Гэта як у спорце – без трэніровак ніякага толку не будзе. Вось вам некалькі правераных парад, якія дапамогуць вам стаць сапраўдным майстрам дзеепрыслоўных зваротаў.

Чытайце і аналізуйце. Самы эфектыўны спосаб – гэта актыўнае чытанне. Бярыце беларускія кнігі, артыкулы, навіны і звяртайце ўвагу на сказы, дзе вы бачыце дзеепрыслоўі ці дзеепрыслоўныя звароты. Спрабуйце вызначыць іх межы, зразумець іх функцыю ў сказе і праверыць пунктуацыю. Падкрэслівайце іх, выпісвайце, разбірайце. Калі вы будзеце рэгулярна чытаць і аналізаваць, ваша моўнае чуццё будзе развівацца, і вы пачнеце інтуітыўна адчуваць, дзе гэтыя канструкцыі павінны быць. Шукайце творы, дзе аўтары майстэрскі выкарыстоўваюць такія канструкцыі, напрыклад, у класікаў беларускай літаратуры.
Спрабуйце перабудоўваць сказы. Вазьміце некалькі простых сказаў, якія апісваюць паслядоўныя або адначасовыя дзеянні, і паспрабуйце аб'яднаць іх, выкарыстоўваючы дзеепрыслоўныя звароты. Напрыклад: "Я еў. Я чытаў кнігу." – ператварыце ў "Я еў, чытаючы кнігу." Гэта дапаможа вам адчуць, як працуе зварот, і папрактыкавацца ў яго фарміраванні. Таксама паспрабуйце, наадварот, раздзяліць сказ з дзеепрыслоўным зваротам на два простых. Гэта выдатнае практыкаванне для разумення сэнсавых адносін.
Пішыце! Не бойцеся выкарыстоўваць дзеепрыслоўныя звароты ў сваіх тэкстах – у эсэ, сачыненнях, нават у паведамленнях. Чым больш вы будзеце іх свядома ўключаць у сваю пісьмовую мову, тым хутчэй яны стануць натуральнай часткай вашага стылю. Калі сумняваецеся ў правільнасці, праверце правілы пунктуацыі. Лепш зрабіць памылку і выправіць яе, чым ніколі не спрабаваць. Актыўная практыка – гэта ключ да поспеху.
Запомніце галоўнае правіла пра суб'ект. Гэта самая частая памылка! Памятайце, што дзеянне, якое выконвае дзеепрыслоўны зварот, павінна адносіцца да таго ж суб'екта, што і асноўнае дзеянне ў сказе. Нельга казаць: "Падышоўшы да акна, у мяне зазвінеў тэлефон", таму што тэлефон сам не падыходзіў да акна. Правільна: "Падышоўшы да акна, я пачуў, як зазвінеў тэлефон." Засвойце гэта правіла раз і назаўжды, і вы пазбегнеце большасці памылак.
Выкарыстоўвайце граматычныя трэнажоры і онлайн-рэсурсы. Сёння ў інтэрнэце шмат карысных матэрыялаў для вывучэння беларускай мовы. Шукайце практыкаванні на дзеепрыслоўныя звароты, праходзьце тэсты. Гэта дазволіць вам хутка праверыць свае веды і замацаваць пройдзены матэрыял у гульнявой форме. Можаце нават паспрабаваць ствараць свае ўласныя прыклады.

І памятайце, хлопцы, вывучэнне мовы – гэта марафон, а не спрынт. Не чакайце імгненных вынікаў. Будзьце цярплівымі, настойлівымі, і з часам вы абавязкова дасягніце поспеху. Дзеепрыслоўныя звароты – гэта сапраўды карысная і цікавая тэма, якая зробіць вашу беларускую мову сапраўды крутой! Дык наперад – майстраваць беларускую мову!

Заключэнне

Вось мы і разабраліся, сябры, з гэтай загадкавай і цікавай тэмай – дзеепрыслоўнымі зваротамі ў беларускай мове. Спадзяюся, што пасля нашага падарожжа вы ўжо не баіцеся гэтых канструкцый, а наадварот – гатовыя актыўна іх выкарыстоўваць. Мы даведаліся, што дзеепрыслоўныя звароты – гэта не проста сухія правілы з падручніка, а магутны інструмент, які дазваляе зрабіць вашу мову багатай, выразнай і па-сапраўднаму беларускай.

Памятайце, майстэрства прыходзіць з практыкай. Чытайце, пішыце, слухайце і заўсёды звяртайце ўвагу на тое, як носьбіты мовы выкарыстоўваюць гэтыя цудоўныя канструкцыі. Не бойцеся рабіць памылкі – яны нашы лепшыя настаўнікі! Кожная выпраўленая памылка – гэта крок да дасканаласці. Дзякуй, што былі з намі ў гэтым падарожжы. Жадаю вам поспехаў у вывучэнні нашай роднай, непаўторнай і цудоўнай беларускай мовы! Галоўнае, не спыняйцеся на дасягнутым і працягвайце развіваць свае моўныя навыкі, бо беларуская мова – гэта сапраўдны скарб!